21 september 2023

Een nieuwe soundtrack voor de stad

Voor het stadsfestival ‘New Horizons’ rond de figuur van Dieric Bouts plaatst de stadsbeiaardier muziek uit de tijd van Bouts op de speeltrommel van de stadsbeiaard in de Sint-Pieterskerk. Een bijzondere gebeurtenis want de deuntjes die elk kwartier automatisch spelen, zijn al bijna vijftien jaar ongewijzigd. Het ‘versteken’ of programmeren van die melodieën is een ambachtelijk werk dat een drietal dagen in beslag neemt. Wie wil, kan dit live meemaken tijdens een rondleiding en beklimming van de toren van de Sint-Pieterskerk op donderdag 21, vrijdag 22 of zaterdag 23 september.

“Leuven heeft een erg levendige beiaardcultuur. Dat blijkt nog maar eens tijdens het stadsfestival rond Bouts. De nieuwe melodieën zullen de hele stad onderdompelen in de muziek uit de tijd van Bouts. Een prachtige soundtrack voor het festival”, vertelt schepen van cultuur Bert Cornillie. “Het versteken van zo’n beiaardtrommel is bovendien een bijzondere ambacht en een belangrijk onderdeel van de beiaardcultuur. Deze keer krijgen Leuvenaars de unieke kans om dit van op de eerste rij mee te maken. Maar ook in de toekomst zal de stadsbeiaardier jaarlijks de speeltrommel opnieuw programmeren met aangepaste muziek. Zo houden we ons immaterieel erfgoed levend en geven we het door.”

Versteek of programmatie van de beiaardautomaat
Elk kwartier speelt de stadsbeiaard in de toren van de Sint-Pieterskerk automatisch een korte melodie. De kwartiermelodietjes zijn geprogrammeerd op de beiaardautomaat. De automaat van de stadsbeiaard is een reusachtige muziekdoos met maar liefst 14.760 gaten. Je kan er melodieën op programmeren door ijzeren pinnen van verschillende maten in de juiste gaten te steken en vervolgens vast te schroeven. Dat ambachtelijk werk wordt de 'versteek' van de speeltrommel genoemd en duurt maar liefst drie dagen. Het versteken van een historische beiaardtrommel kan beschouwd worden als de oudste vorm van digitale programmering. In Vlaanderen vind je slechts zes dergelijke beiaardautomaten die nog in werking zijn. De Erfgoedcel zal daarom het hele proces documenteren. Hedendaagse beiaardautomaten, zoals die van de Vredesbeiaard in de Abdij van Park, zijn volledig computergestuurd en kunnen zelfs vanop afstand bediend worden.

Beklim de Sint-Pieterstoren en maak de versteek mee vanop de eerste rij
Wie wil, kan de versteek live meemaken tijdens een rondleiding op donderdag 21, vrijdag 22 of zaterdag 23 september. Onderweg naar de beiaardautomaat heb je een panoramisch uitzicht op het stadhuis en de Grote Markt en sta je oog in oog met de uurklopper Meester Jan. De onlangs overleden beeldhouwer Willy Peeters baseerde zich hiervoor op een figuur uit Bouts’ werk. De openstelling van de Sint-Pieterstoren is uniek en gebeurt enkel voor deze gelegenheid. De beklimming telt 200 treden, inclusief lage en smalle doorgangen. Koop je ticket op https://www.diericboutsfestival.be/nl/agenda/uniek-bezoek-beiaardier-aan-het-werk-in-de-sint-pieterstoren.

Muziek uit de tijd van Bouts
De melodieën die de stadsbeiaard vanaf 23 september speelt, waren gekend in het 15e-eeuwse Leuven. Mogelijk heeft Dieric Bouts deze muziek gehoord toen hij zelf in Leuven woonde en werkte. Muziekwetenschapper Gilbert Huybens selecteerde de muziek en bewerkte ze voor de beiaardautomaat.

Zodra de versteek klaar is op zaterdagavond 23 september, weerklinken deze vier liederen een jaar lang in de stad:

Op het uur: Gaude redempta plebs (Verheug u, verlost volk)
De melodie is van de beroemde componist Guillaume Dufay (†1474). De muziek werd vanaf de tweede helft van de 15e eeuw tot 1797 jaarlijks op de eerste zondag van september door de kapittelheren van de Sint-Pieterskerk gezongen ter ere van Maria.
Eerste kwartier: Te Loven in die goide stat
In het stadsarchief van Tongeren wordt een anoniem lied, met muzieknotatie, bewaard dat dateert uit de periode 1471-1472. De eerste regel luidt: Te Loven in die goide stat / daer woent 1 meijsken die was scone …
Half uur: Fiere Margriet
Het verhaal van de Leuvense volksheilige Fiere Margriet stamt uit het begin van de 13e eeuw. Het is overgeleverd via een liedtekst in het Antwerps liedboek van 1540. De melodie werd voor het eerst in 1565 gedrukt, maar is al eerder gecomponeerd, vermoedelijk in de 15e eeuw. De componist is niet bekend.
Derde kwartier: Het viel op Sint Peters nacht
Dit lied bezingt apostel Petrus, patroonheilige van Leuven en de Sint-Pieterskerk. De bron van dit lied en deze melodie is een 15e-eeuws handschrift in de Koninklijke Bibliotheek in Brussel.

De melodie die op het uur speelt, duurt zo’n 45 seconden. De kortste melodie speelt op het eerste kwartier en is na ongeveer 15 seconden al voorbij. Goed opletten is dus de boodschap, al krijg je elk uur een herkansing om de melodieën te beluisteren.